Sosial Layihələrin Cəmiyyətin Dayanıqlı İnkişafındakı Rolu

Sosial layihələr yalnız yardım mexanizmi deyil; onlar cəmiyyətin gələcəyinə qoyulan strateji sərmayədir. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində sosial müdafiə və icma inkişafına ayrılan büdcələr ÜDM-in üçdə birinə qədər yüksəlir. Bu təsadüfi deyil – Fransa, Almaniya və xüsusilə Skandinaviya ölkələri üçün sosial layihələrin həyata keçirilməsində əsas məqsəd sadəcə cəmiyyətin həyat keyfiyyətini yüksəltmək yox, həm də iqtisadi sabitliyi təmin edən mühüm strategiyanın bazasını formalaşdırmaqdan ibarətdir. Günümüzdə bir çoxumuza tanış olan dövlət layihələri vardır ki, bu layihələr dövlət büdcəsinin böyük bir qismini əhatə etməklə yanaşı həm də düzgün strateji planlaşdırmanın əhəmiyyətli nəticələrini ön plana qoyan əsas meyarlardandır. Məsələn, Fransa “Plan Pauvrete” proqramı ilə yoxsulluq səviyyəsini son beş ildə 3% azaldıb.

İsveçdə tətbiq olunan “Förskola” (uşaq bağçası) sistemi sosial rifah modelinin real nümunələrindəndir. Belə ki, uşaqlar 1 yaşından etibarən dövlət dəstəyi ilə keyfiyyət standartları tələblərinə tam cavab verən bağçaların xidmətindən pulsuz yararlanır eyni zamanda valideynlər də bu layihələrin tərəfdaşlarından birinə çevrilərək sosial faydanın əldə olunmasına dəstək verə bilirlər. Bu həm ailələrin həyat rifahının yüksəldilməsinə xidmət edir, həm də uşaqların erkən sosial və intellektual inkişafına imkan yaradır.

Digər bir nümunə isə Danimarkanın “Flexicurity” (elastiklik + təminat) modelidir. Burada işçilər işdən çıxarıldıqda uzunmüddətli və yüksək səviyyəli işsizlik müavinəti alır, eyni zamanda dövlət onların yeni bacarıqlar qazanması üçün pulsuz təlim proqramlarına dəstək verir. Bu, gənclərin və ümumilikdə əmək bazarına daxil olanların yeni bacarıqları mənimsəməsi ilə nəticələnir.

Beynəlxalq fondlar da bu sahədə fərqlənir: “Gates Foundation” uşaqların peyvəndlənməsinə dəstək verir, “Open Society Foundations” isə təhsil və demokratiya təşəbbüslərini maliyyələşdirir. Bu nümunələr göstərir ki, sosial layihələr yalnız maliyyə ilə deyil, məqsəd yönümlü və davamlı şəkildə həyata keçirildikdə uğurlu olur.

Azərbaycan da son illərdə sosial layihələrin idarəolunması sahəsində mühüm irəliləyişlər göstərib. Ünvanlı Sosial Yardım Proqramı ilə aztəminatlı ailələrin gündəlik ehtiyacları təmin olunur, regionların sosial-iqtisadi inkişafına yönələn təşəbbüslər isə məktəb, xəstəxana və infrastruktur sahələrində nəzərəçarpan dəyişikliklər yaradır. Qaçqın və məcburi köçkünlər üçün həyata keçirilən layihələr yalnız yaşayış mühitini yaxşılaşdırmır, həm də bu icmaların sosial inteqrasiyasını dəstəkləyir. ASAN Xidmət dövlət xidmətlərini birləşdirərək gənclərin və könüllülərin layihələrdə iştirakını təşviq edir və Azərbaycanda layihə mədəniyyətinin formalaşmasına kömək edir.

Ölkəmizdə intensiv sosial layihələrin həyata keçirilməsinə xüsusi ehtiyac olsa da, idarəetmədə ortaya çıxan çətinliklər nəticənin effektliliyinə mənfi təsir göstərir. Ən çox rast gəlinən problemlər:

• Resursların səmərəsiz istifadəsi: Maliyyə və insan resursları layihənin məqsədinə uyğun planlaşdırılmadıqda nəticələr məhdud olur.
• Davamlılığın təmin olunmaması: Layihələr müəyyən müddət üçün maliyyələşdirilir və başa çatdıqdan sonra dəstək dayandırılır, bu isə uzunmüddətli təsiri azaldır.
• Koordinasiya çatışmazlığı: Dövlət, qeyri-hökumət təşkilatları və beynəlxalq fondlar arasında əməkdaşlıq zəif olduqda resurslar təkrar istifadə olunur və səmərəlilik azalır.
• Təsirin ölçülməsinin düzgün aparılmaması: Uğuru yalnız xərclənmiş büdcə və yerinə yetirilmiş fəaliyyətlərlə ölçmək real dəyişiklikləri əks etdirmir.

Sosial layihələrin uğuru yalnız maliyyə və texniki resurslardan deyil, həm də cəmiyyətin məlumatlılığı və iştirakından asılıdır. Maarifləndirmə işləri layihələrin effektivliyini artıran ən vacib komponentlərdən biridir. İnsanlar layihənin məqsədini, faydalarını və onların həyatına təsirini başa düşdükcə, onların iştirak etmək və dəstək olmaq ehtimalı artır.

Azərbaycan təcrübəsinə baxdıqda, maarifləndirmə işləri müxtəlif yollarla həyata keçirilir. Məsələn:

• ASAN Xidmət gəncləri və ictimaiyyəti sosial layihələrdə iştirak etməyə təşviq edir, onları könüllü fəaliyyətlər və sosial sahibkarlıq layihələri barədə məlumatlandırır.
• Regionlarda seminarlar, maarifləndirici kampaniyalar və ictimai görüşlər icmaların layihələrdən xəbərdar olmasını təmin edir.
• Sosial media və televiziya vasitəsilə layihələrin faydaları və iştirak imkanları barədə məlumat verilir.

Sosial layihələrə ehtiyac yalnız subyektiv təxminlərlə deyil, data əsaslı qərarlarla müəyyən edilir. Dövlət hansı sahələrdə boşluqlar olduğunu, hansı icmaların daha çox dəstəyə ehtiyacı olduğunu göstəricilər vasitəsilə təhlil edir:

• İqtisadi göstəricilər: Aztəminatlı ailələrin sayı, işsizlik, gəlir səviyyəsi.
• Sağlamlıq və sosial xidmətlər: Xəstəxanalara çıxış, uşaqların və qadınların sağlamlıq göstəriciləri.
• Təhsil və bacarıqlar: Məktəbəqədər və orta təhsil səviyyəsi, gənclərin iş bacarıqları.
• İcma rifahı: Sosial bağlılıq, cinayətkarlıq səviyyəsi, təcrid olunmuş qrupların mövcudluğu.

Əgər əsas göstəricilər stabil olaraq qalırsa və əhalinin ehtiyacları yetərincə qarşılanırsa, əlavə sosial layihələrə ehtiyac azalır. Məsələn, işsizlik səviyyəsi aşağı eyni zamanda səhiyyə və təhsil sistemləri effektivdirsə, layihələrin tətbiqi prioritet daşımaya bilər.

Azərbaycanın sosial layihələr sahəsində böyük potensialı var. Dövlət, özəl sektor və vətəndaş cəmiyyəti arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq, beynəlxalq təcrübələrin öyrənilməsi, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi və maarifləndirmə işləri layihələrin təsirini artırır, icmalara real dəyişiklik gətirir. Sosial layihələr yalnız humanitar təşəbbüs deyil onlar Azərbaycanın gələcəyinə qoyulan strateji sərmayədir. Yaxşı planlaşdırılmış və davamlı sosial layihələr həm insan həyatını yaxşılaşdırır, həm də cəmiyyətin ümumi rifahını yüksəldir, sosial bərabərliyi və icma həmrəyliyini gücləndirir.