“Bebras” müsabiqəsi kimi yarışmalar şagirdlərdə alqoritmik düşüncə və problem həlli üzrə vərdişlərin formalaşması üçün maraq oyadır, onların yaradıcılığını inkişaf etdirir və ən əsası, şagirdlərdə yarış mənasında dözümlülüyün və iradəli olmağın gözəl nəticələr verə biləcəyini öyrədir.
Yarış dedikdə ilk olaraq burada udanların və uduzanların olacağı ağla gəlir. Bununla belə, müəllimlər və valideynlər arasında yarışlarda uğurun necə müəyyən edilməsinə dair fikir ayrılıqları olur. Təbii olaraq burada vəziyyətdən asılı olaraq bəzən peşəkar, bəzən isə emosiyalar əsasında düşünə bilərik. Əgər mənim övladım yarışda iştirak edirsə, təbii olaraq düşüncələrimdə emosiyalar bəzən üstün gələ bilər. Hər kəsin öz övladının və ya öz şagirdinin qalib gəlməsini istəməsi təbii bir hissdir.
Bir müddətdir “Bebras” müsabiqəsində növbəti tura keçid balının maksimum balın 90%-i səviyyəsində təyin olunması ilə bağlı qızğın müzakirələr gedir. Müəllim və valideynlərdən aldığımız bəzi rəylərdə bu cür yüksək keçid balının şagirdləri ruhdan sala biləcəyini iddia edirlər, lakin digərləri, o cümlədən mən, bunun yarış ruhunun qoruduğuna inanırıq.
İstər mənimlə həmfikir olanlar, istərsə də olmayanların düşüncələrinə hörmət etmək mütləqdir. Ona görə də bu məsələni pedaqoji prizmadan araşdırmaq üçün bir neçə pedaqoqla müzakirə etmək qərarına gəldim. Təcrübəli müəllimlərlə gözəl müzakirələr əsasında bu yazını yazmaq ideyası gəldi və yazıb oxucularla paylaşmaq qərarına gəldim.
Müsabiqələrin təhsildə rolu
Müsabiqələr sinif qiymətləndirmələrindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Müsabiqə və yarışlar tələbələri çətinliklərə məruz qoymaq, onların “rahatlıq zona”larını tərk etmələrini təmin etmək və mükəmməlliyi mükafatlandırmaq üçün nəzərdə tutulub. Müsabiqələrdə kimlərsə udur və kimlərsə uduzur. Şagirdlərə onu aşılayır ki, uğura nail olmaq intizam, zəhmət, əzmkarlıq və səbr tələb edir.
Uğur təsadüf deyil. O, ağır iş, səbr, öyrənmə, fədakarlıq və hər şeydən öncə etdiyin işi sevməkdir.
– Pelé (Braziliyalı futbolçu)
Bəziləri, xüsusilə yuxarı siniflərdə, keçid balının aşağı salınmasını təklif edir və bununla daha çox şagirdi motivasiya edəcəyimizi təklif edirlər. Keçid balının aşağı salınması inklüziv və motivasiyaedici bir yanaşma kimi görünə bilər. Amma, bununla biz şagirdlərə, sadəcə cəhd etməklə irəli getməyin mümkünlüyü mesajını vermiş oluruq. Motivasiya öyrənmə prosesində vacibdir, lakin bu, təkcə iştirakla deyil, həm də ciddi zəhmət və səylə əldə edilməlidir. Onlara yalnız asan yolları göstərməklə gələcək həyatda qarşılarına çıxacaq çətinliklər qarşısında nə edəcəklər? Axı həyatdakı hər şey yarış deyil və onların iş həyatında heç kim “keçid balını aşağı” salaraq kömək etməyəcək.
Biz şagirdlərə hər zaman qalib gəlməli olduqlarını yox, uduzarkən nəticə çıxarmağı aşılamalıyıq.
İntizam və çalışqanlığın əhəmiyyəti
“Bebras” kimi müsabiqələr sadəcə iştirak üçün deyil, mükəmməlliyə can atmaq üçündür. Yüksək keçid balının müəyyən edilməsi göstərir ki, uğur qazanmaq üçün intizam, diqqət və davamlı zəhmət lazımdır. Təkcə yarışda deyil, ümumiyyətlə həyatda uğur qazanmaq üçün də bu bacarıqlar vacibdir. Şagirdlər uğurun davamlı zəhmət sayəsində qazanıldığını başa düşəndə, onlar öyrənmə və özünü inkişafı daha çox dəyərləndirməyə başlayırlar, və yalnız nəticəyə fokuslanmırlar.
Ən böyük zəfər heç vaxt yıxılmamaqda deyil, hər yıxıldığımızda yenidən qalxmaqdadır.
– Konfutsi
Keçid balının aşağı salınması daha çox tələbəni iştirak etməyə həvəsləndirə bilər, lakin bu, yarışın ruhunu zəiflədər. Şagirdlər yüksək standartlara cavab vermədən uğur qazana biləcəklərini düşünə bilərlər. Bu isə gələcəkdə onları həqiqi dünyadakı yüksək tələblərlə üzləşdikdə aciz vəziyyətə düşmələrinə səbəb ola bilər.
Pedaqoji mesaj
Müəllim və valideynlər olaraq bizim vəzifəmiz doğru pedaqoji mesajı ötürməkdir. Müsabiqələrin birbaşa nəticəsi udmaq və uduzmaq olsa da verilən mesajlar təkcə qazanmaq və ya uduzmaq üçün deyil. Xətalardan öyrənmək, inkişaf və ən əsası özünü kəşf etmək üçündür. Yüksək keçid balını qorumaqla biz göstəririk ki, həqiqi uğur üçün gərgin əmək və davamlı zəhmət lazımdır.
Burada özünü kəşf çox mühümdür. Mən orta məktəbdə və ali məktəbdə ingilis dili fənnindən həmişə əla qiymətlər alırdım. Amma əcnəbi insan görəndə danışa bilmirdim və nə də onları dinləyəndə heç nə anlamırdım. Bu o deməkdir ki, orta məktəbdəki qiymətləndirmənin standartı çox aşağı idi, şagird danışa bilmədən yüksək qiymət ala bilirdi. Təbii ki, bir çoxu kimi məndə də ilk olaraq illuziya yaranırdı ki, əgər mən “əla” qiymətlər alıramsa bu dili bilirəm. Lakin reallıqla qarşılaşanda bu “əla”nın həqiqətə uyğun olmadığını anlamağa başladım. Reallıqla qarşılaşmaq özümü kəşf etmək idi və sonralar bunun səbəbləri üzərində düşünüb bu problemləri aradan qaldıraraq bir müddət sonra ingilis dilində sərbəst danışmağı nəhayət öyrəndim. Əminəm ki, mənim yaşıdlarımın çoxu eyni təcrübəni yaşayıblar.
Yüksək standartların qorunması şagirdləri real həyata hazırlaşdırır. Real dünyada hər kəs mükafat qazanmır. Şagirdlər böyüyüb ali məktəblərə gedəcək, iş həyatına başlayacaq, öz bizneslərini quracaq. Və gələcək həyatlarında hər zaman ədalətsizliklər və çətinliklərlə üzləşəcəklər. Onlara bununla başa gəlməyi bu yarışlar vasitəsilə öyrətmək lazımdır. Biz şagirdlərə motivasiyanın vacib olduğunu, lakin intizam və davamlılıq olmadan həqiqi nəticələrə nail olunmayacağını öyrətməliyik. Onlar çətinliklərin öhdəsindən gəlməyi, qalib gəlmədikdə məyus olmaq yerinə, səhvi başqalarında axtarmaq yerinə, bu məğlubiyyətdən dərs çıxarmağı və gələcəkdə daha güclü olmağı öyrənməlidirlər.
Bəlkə də bu məqamlar bizim cəmiyyətdə uşaqlıqdan aşılanır. Körpə övladımızın yeriməyə yeni başlayarkən ayağı təsadüfən şkafın kənarına dəyəndə biz övladımızın gözü önündə nümayişkəranə o şkafı yumruqlayıb sanki cəzalandırırmış kimi göstəririk. Əslində niyyətimiz övladımıza göstərməkdir ki, biz onu qoruyuruq və özünü yanımızda təhlükəsiz hiss etsin. Həqiqətdə isə nə qədər yalnış bir addım atırıq. Əslində övladımızın aldığı mesaj şkafın günahkar olduğudur. Əksinə biz övladımıza başa salmalıyıq ki, sən addımını səhv atdığın üçün ayağın şkafa dəyib ağradı. Verəcəyimiz mesaj isə “gələn dəfə çalış bu səhvini düzəlt ki, bir də ayağın ağramasın” olmalıdır.
“Bebras” müsabiqəsində keçid balına etiraz o deməkdir ki, şagirdin növbəti tura keçə bilməməsinin günahı “Bebras”ın keçid balındadır. Bu mesajın yuxarıdakı analogiyada olan şkafı günahlandırmaqdan məncə fərqi yoxdur.
Şəxsi yarış təcrübələrim və götürdüyüm dərslər
Məktəb yaşlarında şəxsən mən beynəlxalq müsabiqələrdə bir çox uğurlar qazanmışam. Ancaq bəzi yerli yarışlarda qalib gələ bilmədiyim hallar da az olmayıb. Bəzən yaxşı hazırlaşmamışdım, bəzən isə gərəksiz dərəcədə özümə çox güvənirdim, olub ki, olimpiada zamanı mənim bəxtimə düşən kompüterdə texniki nasazlıq olub və vaxtında səsimi çıxarmamışam. Bu təcrübələr mənə bir şeyi öyrətdi: bir dəfə qalib gəlmək, həmişə qalib gəlmək demək deyil. Hər dəfə yeni hazırlıq, diqqət və səy tələb olunur. Hətta peşəkar idmançılar belə, illərlə təcrübə və məşq keçmələrinə baxmayaraq, Olimpiya oyunlarına hazırlaşmaq üçün gündəlik ciddi məşqlər edir və sağlam həyat tərzi keçirirlər. Bilik yarışları da bu baxımdan fərqli deyil.
Bebras-da uduzmaq bir tələbənin zəif olması anlamına gəlmir. Bəlkə də həmin gün xəstə idi, diqqətini cəmləyə bilmirdi, ya da istifadə etdiyi kompüterdə texniki problemlərlə üzləşmişdi. Və ya bəlkə sadəcə onun istedadı və marağı informatika sahəsində deyil, başqa bir sahədədir. Hər kəsi mükəmməl proqramçı olmağa da məcbur etməməliyik. Əsas odur ki, tələbələr öz maraq və güclü tərəflərini kəşf etsinlər və bu istiqamətdə inkişaf etsinlər.
Bir elmi öyrənmək istədikdə sən,
Çalış ki, hər şeyi kamil biləsən.
Kamil bir palançı olsa da insan,
Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan.– Nizami Gəncəvi
Nə etməli?
Deyilənlər motivasiyanı görməməzliyə vurmalı olduğumuz anlamına gəlmir. Əksinə, biz motivasiyanı yüksək tutmalı olduğumuz standartlarla (məsələn, yüksək keçid balı ilə) tarazlaşdırmalıyıq. Bunun üçün şagirdlərə öz performansları ilə bağlı ətraflı izah vermək, onların güclü və zəif tərəflərini vurğulamaq lazımdır. Onlara hansı məsələləri düz və ya səhv cavab verdikləri məsələləri izah etmək, məsələləri analiz edərək öyrətmək. Onların hansı mövzularda güclü və zəif olduqlarını göstərmək və daha da yaxşı hazırlaşmaları üçün zəif tərəfləri üzərində çalışmaq olar.
Əgər bir şagird maksimal balın 50-60 faizini toplayıbsa bu o deməkdir ki, misalların təqribən yarısını səhv yazıb. Bonus balının mövcudluğunu da nəzərə alsaq bu yarıdan daha da az ola biləcəyi anlamına gəlir. Belə olan halda o şagird düşünməlidir ki, mən əgər misalların yarısını səhv yazmışamsa deməli mənim informatika biliklərimdə kifayət qədər boşluq var, və ya yarış üçün lazımi şərait olmayıb. Və bu problemlərin üzərində valideyn və müəllimlə birlikdə çalışmalıdır. Əgər o şagirdin düşündüyü yeganə şey növbəti tura keçməkdirsə və səbrsizliklə növbəti tura keçəcəyinə ümid edirsə deməli biz o şagirdə səhv mesaj veririk.
Yuxarıdakı fikirləri yürüdərkən mən özümü hər bir müəllimin, valideynin və şagirdin yerinə qoyub dəfələrlə düşünürəm. İştirakçılar və növbəti tura keçə bilməyən şagirdlər arasında mənim yaxın qohumlarım, dostlarımın övladları, dərs deyən müəllimlər və məktəb rəhbərləri arasında yaxınlarım var. Hər birinə etdiyim tövsiyələri elə burada da yazmaq yerinə düşərdi.
Təqdim edilən sınaq müsabiqələrində yalnız sualları həll etmək yox həm də onları başa düşmək, analiz etmək yaxşı olardı. “Bebras” müsabiqəsi informatikaya aiddir və oradakı hər bir sualın arxasında informatikanın bir elementi durur (alqoritmik düşüncə, abstraksiya, dekompozisiya, data strukturları, informasiya cəmiyyəti, patternlərin tanınması və s.). Sınaq müsabiqələrində şagirdlərin cavab verə bilmədiyi misallarda bu mövzuları aşkar etmək, şagirdlərə bunu izah etmək və məsələni dərindən anlamaq üçün yardımçı olmaq olar. Bununla şagirdlər müsabiqəyə daha sistemli hazırlaşacaq və məsələ həlli üçün şüuraltı taktikalarını formalaşdırmış olacaqlar.
Deyə bilərsiniz ki, o misalların izahatları, analiz materiallarına və digər bu kimi materiallara müəllimlərin girişi yoxdur. Haqlısınız, yəqin ki, bu təşkilat komitəsinin tənqid olunmalı nöqtələrindən biridir. Lakin təəssüf ki, heç bir valideyn və müəllimdən belə bir tənqidi eşitməmişik. Buna baxmayaraq bu cür vasitələrin hazırlanması üçün çalışacağıq.
Yekunda demək istərdim ki, təhsil şagirdləri yalnız uğura deyil, həm də yarış və özünü inkişafla bağlı reallığa hazırlamalıdır. Motivasiya önəmlidir, lakin intizam və zəhmət olmadan nəticə əldə etmək mümkün deyil. Sistemli öyrənmə, nizam intizam, gərgin əmək olmadan motivasiya zərərlidir. Yüksək standartları qorumaqla biz tələbələrə həqiqi nailiyyətlərin nədən ibarət olduğunu öyrədirik və onları gələcək həyata hazırlayırıq. Yarış ballarını şagirdlərə uyğunlaşdırmaq əvəzinə, şagirdləri yarışa hazırlaşdırmağı qarşımıza məqsəd qoymalıyıq.
Gəlin şagirdlərimizi həvəsləndirməyə və ruhlandırmağa davam etməklə yanaşı həm də onları meydan oxumağa çağıraq. Çünki yalnız çətinliklərlə üzləşərək onlar həqiqi uğura və öz potensiallarına çata bilərlər.
